چشم اندازی به جهان امروز کاریکاتور / نوشته: رونالد سیرل

تبریز تونز به نقل از هنر مقاومت :

نوشته: رونالد سیرل

ترجمه: حمید شکری خانقاه

برآنیم بدون حاشیه ­پردازی و یادآوری تاریخچه کاریکاتور، با یاد کرد نمونه­ هایی، دریچه ­ای به جهان گسترده کاریکاتور بگشاییم، جهانی که موجودات آن تعجب همگان را برانگیخته­ اند. نخستین پژوهشهایی که در این زمینه صورت گرفت است، توجه ما را به این نکته جلب می­ کند که کاریکاتور طرز بیانی نیست که خود را تنها به گزارش و بازنمود منحصر سازد. کاریکاتور در طول زمان متناسب با خواسته­ های گوناگون قلمروهای متفاوتی در بر گرفته است.

در ابتدا ابزاری به حساب می­ آمد که به گونه ­­ای رسا زشتیها را جستجو می­ کرد. پس از اینکه قوانین و اصول زیباشناختی دستخوش تغییر ودگرگونی شد و «زیبایی صرف» برتری خود را که به منزله یک آرمان تصور می­شد از دست داد، کارکرد ویژه کاریکاتور نیز که در تکاپوی «نازیبا» بود، از میان برافکنده شد. اما امروزه نیز کاریکاتور در پی نمایاندن «زشتی» کار خود را از سر گرفته است که البته با چاشنی زیباشناسی عجیبی همراه است.

بنابراین آیا هنوز هم می­توان مرزهایی برای جهان کاریکاتور ترسیم کرد.

از سوی دیگر پیوند میان «واقعیت و کاریکاتور» متقابلا دگرگون شده، در آن اغراق می­ گرد. اما امرز کاریکاتور بیشتر بازی آزادی به شمار می­ آید که مستقیما از واقعیت دل کنده است. و اینجاست که می­توانیم سخن مالرو را این گونه وارونه کنیم: «... کاریکاتور به یک بازی تبدیل می ­شود...»

این واگذاری و فروگذاشت عمیق واقعیت از سوی کاریکاتور که به سود بهره ­برداری از قوه تخیل تمام شده است، آنگاه بهتر درک می­ شود که بدانیم وسایل ارتباط جمعی مدرن مانند سینما، تلویزیون و عکس تا چه اندازه کاریکاتور را از نقش اصلی خود که همانا ابزاری آموزشی از طریق شوخی و سرگرمی به حساب می­ آید، منحرف کرده است. ولی آیا کاریکاتور که در رویدادهای روزانه ریشه دوانده است، می­تواند در لحظات آخری که این رویدادها نیز به پایان می­ رسند، اظهار وجود کند. در این مورد، می­توان شک کرد، چرا که تجزیه و تحلیل انتقادی مسایل جهان با ابزار استهزا و طنز هنوز امروز مفهوم واقعی خود را حفظ کرده است. و نقاشان کنونی نیز قدرت فوق­العاده ­ای در اختراع وسایل جدید، تفحص و وارسی مسائل دارند. تغییر شکلها (دگرگونیها) و بدبختی های توده مردم، پیشرفتهای روزافزون و فراگیر صنعت، لطمه به «کیفیت زندگی»، که تهاجم به آن هم روزه و پیوسته صورت می­گیرد، و مسائل دیگری که در این پهنه نمی­ گنجد، همه و هم اموری هستند که درک آنها به طرح خیالی آنها کمک می­کند. بسیاری از این نقاشان با استفاده از به کارگیری بی­ مفهومی، نامعقولی تفاوت­های نابهنجار و مضحک بخوبی تصویرگر دنیایی هستند که به قول آندره فرانسوا و توضیحی از مالرو، خود نیز به کاریکاتور مبدل شده است.

هر از چندی کاریکاتوریست شیوه بیان – یا چاره و گریزگاه، خود را در بازی خطوط و یا در بررسی گرافیک محض باز می­یابد. با اینهمه اختیار و انتخاب در این شرایط نیز شالوده کار محسوب می­شود. مطمئنا بررسی محض گرافیک به شیوه­ ای از سر گرفته می­شود که ما اغلب و در طول سال سالیان خود را با آن سازگار دیده ­ایم. اما طنز و ریشخند به شیوه گرافیک محض به نظر ما یکی از پیروزی­های بزرگ قرن حاضر محسوب می­شود که به طور قابل توجهی قلمرو کاریکاتور را توسعه داده و زینت بخش راه آن بوده است.

خطها، سطحها و حتی کادر عناصری هستند که نقاش از آنها به عنوان عناصر اصلی استهزا و ریشخند بهره می­ گیرد. به این وسیله زبان رمزی و اشاره­ای اعجب برانگیز و معنی­ داری پدید آمده است که به طور کلی به کلمات معنی اضافی می ­بخشد. پایه­ های این زبان سازگار بر چشم­ اندازهای چشم ­نواز، معانی دوگانه، (ایهام)، شباهت­هاو تغییر ناخودآگاه انسان داده است. بازیهای تصویری و خیالی آمیخته با شوخی که از اعماق «من» پدیدار گشته ­اند، بن مایه دنیای کاریکاتور امروز را تشکیل می­دهد. این بازی­های تصویری همچنین به قلمروهای خیال، وهم و گاهی کابوس راه پیدا کرده­ اند و نقاشان و شاعران سورئالیستی را باید بحق ساحران و جادوگران این قلمروها دانست.

انتقال مفاهیم به زبان طنز و ریشخند در قالب تصاویر و معانی ایهام برانگیز به همراه نشانه­ های اختصاری که ویژه و بایسته این زبان هستند، تنها به یاری درک روانشناختی بی­ واسطه­ ای میسر می­ گردد. شکل های بی­شماری که این نوع ریشخند به خود اختصاص داده است، ابتکار ویژه خواننده یا بیننده را برای درک آن طلب می­کند و این امر کارایی این هنر در برپایی هنرکده ­ها و مجامع هنری و توانایی دوام بخشیدن به آنها را، همچون دیگر هنرهای امروزی، به نمایش می­ گذارد. با این حال آیا کاریکاتور کارکرد جدیدی را در یادگیری و آموزش راه و رسم چگونه دیدن فراهم ساخته است؟ در پاسخ می­توان گفت که زبان توانای این هنر درک ذهنی و تصویری را می­ پالاید و طنز آن نیز بازتاب اندیشه به شمار می­آید.

بر پایه آنچه گذشت، درباره کارکرد کاریکاتور به تعبیری ساده ­تر می­توان گفت که این هنر طرز بیانی است که می­خواهد آنچه را متفاوت، خصوصی و فوق­ العاده است، جستجو کند و برای رسیدن به این هدف از اغراق، بزرگ­نمایی یا کوچک­نمایی و ابداع مطلق یا دوباره­ سازی حقیقت مدد می­گیرد تا بتواند بدین وسیله واقعیت یا حقیقتی که در خور اینها هستند، را در برابر چشمان ما مجسم سازد.

سرانجام می­ خواهیم این مطلب را روشن سازیم که نقاشی های طنزآمیز و شوخ طبعانه به شکستن عادتهای اندیشه­ ای و بینش متحجر کمک می­ کند. این نوع نقاشی با برانگیختن خنده و ایجاد تفکر در ما تناقضات و اختلافاتی که خودمان در اطراف خود ایجاد کرده ­ایم را برایمان روشن می ­کند؛ تناقضاتی که ما از از آنها رنج می­بریم. و استهزا و شوخی به ما امکان می­دهد تا بتوانیم پشت ماسکها را آنچنان که هستیم، ببینیم. برای نتیجه گیری اگر نتوانیم به توصیف جامع و مانعی دست بیابیم، می­توانیم همراه با الکساندر بگوییم: «طرفداران تصنیف و تشریح به جهنم بروند! زرنگ کسی است که بتواند بگوید کاریکاتور از کجا شروع شده، به کجا پایان می ­پذیرد.» یا اینکه هم صدا با آندره برتون اعلام کنیم: "تنها یک شوخی هوشمندانه است که با خندیدن از بین نمی­رود و نیستی شاملش نمی­شود."