کاریکاتور در ایران
کاریکاتور با ظهور مطبوعات و انتشار روزنامه در ایران، پا به عرصه وجود گذاشت و برای نخستین بار هنر «تصویری – مردمی » در قالب تصاویر و طرحهای هجایی و طنزآمیز مطرح شد به دیگر سخن، کاریکاتور در ایران به همراه موج انتشار مطبوعات، همزمان با انقلاب مشروطیت و شروع بیداری مردم آغاز شد که آن هم نتیجه مستقیم انقلاب سیاسی – اجتماعی در اروپا به شمار میرود.
پیش از دوره مشروطیت در ایران، آثار نقاشان صرفا طرحهای مصوری از افسانه و روایات عامیانه بود. هنر تصویری که با مردم ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ داشت، عمدتا در قالب نقاشیهای قهوه خانه ای مطرح میشد.
نخستین طرحهای هجایی و طنزآمیز ایران با تمام تاثیراتی که از سبکهای اروپایی به خود گرفته بودند توانستند ویژگیهای بومی خود را حفظ کنند این طرحها به صورت حربه ای برنده در جهت اهداف و امیال گروهها به کار گرفته میشدند و کاریکاتوریستها با استفاده از شیوههای متنوع کاریکاتور و آثار «رئالیستی – انتقادی» خود، واقعیتها را مینمایاندند. برخی از آنان با استفاده از شیوه سمبلیک و با تشدید بیان حاد و گزنده حقایقی را عنوان میکردند که تاثیری عمیق بر اذهان مردم باقی میگذاردند.
با بررسی برخی از مهمترین نشریات «فکاهی – مصور» ایران، از ابتدای پیدایش کاریکاتور در این سرزمین میتوان روند این هنر را دریافت.
در این تحقیق، روش توصیفی کاریکاتور در ایران مبتنی بر وقایع مهمی چون نهضت مشروطیت جنگهای جهانی اول و دوم، کودتای ننگین 28 مرداد سال 32، که سلطه همه جانبه آمریکا را بر این مرز و بوم به دنبال داشت و سرانجام انقلاب اسلامی سال 57 است.
برای نخستین بار کاریکاتور با پیدایش نشریه «ملانصرالدین» در ایران مطرح شد. انتشار و نفوذ این نشریه با تصاویری که حاوی روحیه جدید از زندگی بود، موجب فراهم آمدن انگیزه و ایجاد زمینه مساعد در اذهان و قلم نقاشان ایرانی شد.
شیوه کاریکاتور اصولا، به علت مقید نبودن به قواعد خشک و به واسطه آزادی از هر نوع قید و بهره وری از صراحت بیان، مورد استفاده هنرمندان ایرانی قرار میگیرد. در این میانه، عامل طنز که در فرهنگ ایرانیان جایگاه ویژه ای دارد با کنایات و تمثیلات بومی در هم می¬آمیزد و به تدریج کاریکاتور را وارد عرصه جدیدی می¬سازد.
در واقع، کاریکاتور در ایران، ره آورد دو چیز به شمار میآید: نخست، دوران مشروطیت . دوم، پیدایش نشریه «ملانصرالدین» ...
در اوائل قرن نوزدهم استعمارگران روسی و انگلیسی سعی در غارت ثروتهای طبیعی ایران و تبدیل این کشور به مستعمره خود داشتند. بخش وسیعی از حاصل خیزترین و ثروتمندترین سرزمینهای ایران به اشغال امپراطوری روسیه درآمد و سرنوشت تاریخی مردم آن سرزمینها، از ایرانیان به تدریج جدا شد. حکومت تزاری روسیه که از دیرباز چشم طمع به مناطق زرخیز ایران دوخته بود، آغاز به گسترش تاسیسات خود در مناطق اشغالی کرد. بطوریکه شهرهای مهم این سرزمین، تبدیل به یکی از مناطق ثروت خیز روسیه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم گردید. مردم این سامان که دیگر از یاری سلاطین خائن ناامید شده بودند لاجرم در برابر پریستاوها و ناچالینک های روسی که به مراتب از بیگ ها و داروغه های قاجاری غدارتر و آزموده تر بودند، سر فرود آورده، تسلیم شدند.
پس از استیلای حکومت تزاری بر اراضی آذربایجان، شرایط سختی بر فضای سیاسی و فرهنگی مردم این سرزمین حکم فرما شد. این حکومت با نظر تحقیر و تبعیض به آنان می نگریست و با تعلیمات و تلقینات نژادپرستانه ملت روس را وادار می کرد که دیگر ملتهای غیرروس را پست شمرده، رسما آنان را بیگانه قلمداد کنند. در نتیجه چنین سیاستی، عصیانها و طغیانهای مردمی آذربایجان ونقاط دیگر علیه حکومت تزاری از همان ابتدا به صور گوناگون شکل یافت.
حکومت روسیه به واسطه مقاصد استثمارگرانه و جهت بهره برداری از منابع ملی و نیروی انسانی، صنایع را در شهرهای آذربایجان به ویژه در شهر باکو گسترش داد که این اقدام موجب حرکت گروه های عظیم روستاییان مناطق مختلف قفقاز و همچنین جمعی از مردم ایران به ویژه آذربایجان جهت یافتن کار شد. با ورود توده¬های کثیری از مردم ایران به این شهرها، با توجه به اندوخته فرهنگی و سیاسی که با خود به آنجا منتقل میکردند، به تدریج آگاهیهای مردم این سرزمین گستردگی چشمگیری یافت که شروع حرکتهایی را برضد نظام استبدادی که طی قرون متمادی استحکام یافته بود، بدنبال داشت.
انقلاب سال 1905 علیه نظام تزاری در روسیه، هر چند با شکست روبرو شد، اما حکومت تزار را وادار به دادن امتیازاتی در این زمینه کرد و در نتیجه فضایی بوجود آمد که بعضی از گروهها، تشکیلاتی را ایجاد نمودند و به سازماندهی و تاسیس دفترهای حزبی دست زدند.
در این گیر و دار، آغاز جنبش مشروطیت که از بطن جامعه ایرانی منشاء گرفته بود، به واسطه درگیری مستقیم مردم شمال ایران با نیروهای تزاری در ادامه روند انقلاب روسیه بی تاثیر نبود.
انتشار نشریات گوناگون به منظور تبلیغ در بین مردم ودعوت به پیوستن به احزاب و گروه ها که عمدتا در زیر لوای سازمانهای سوسیال دموکرات روسیه به رهبری استالین شکل می گرفت، اوضاع و رویدادهای داخلی و خارجی به ویژه ایران را بطور مداوم و پیوسته در خود منعکس می ساختند.

نشریه ملانصرالدین با ادعای آزادیخواهی، خواهان برخورد تند با استبداد تزار و قاجار بود و خود را راهگشای نوعی مبارزه طنزآمیز و انتقادی می دانست، گرچه مقصد و هدفی که در جستجوی آن بود متناسب با خط مشی گردانندگان این نشریه به طرفداری از حزب سوسیال دموکرات بود. در نخستین صفحه شماره اول ملانصرالدین کاریکاتوری از شیلینگ چاپ شده بود. این کاریکاتور دنیای خواب آلود مسلمان را در حالی که همه کم و بیش از خواب برخواسته و یا در حال خمیازه کشیدن هستند، نشان می داد که ملانصرالدین شخصیت اول این نشریه ناظر بر آنها است. وی به شکل پیرمرد ریش-سفیدی بود که متناسب با وقایع و رویدادهای آن زمان در صحنه حضور می یافت و طراحان وظیفه داشتند که با بازگو کردن نقش ملانصرالدین، وضعیت مردم را نشان دهند. روترو شلینگ در ابتدای کار به دلیل عدم آشنایی با فضای بومی و سنتی ایران، آنطور که باید و شاید نتوانستند نظر مردم را جلب کنند. آنان با سفر به شهرها و روستاهای ایران از طریق آشنا شدن نسبی با فرهنگ و سنت مردم، به هجو و تصویر این فرهنگ و سنت پرداختند و در این راه از توهین به مقدسات نیز ابایی نداشتند. چنانچه روحانیون آن زمان خواندن این نشریه، را تحریم کردند و به مخالفت با آن پرداختند.
«روتر» با کاریکاتورهای تقریبا واقع گرایانه و با آشنایی کامل از «ویژگیهای روانی و بصری خط» مایه می گرفت به نمایش حالات و فضاسازی های پیچیده دست می زد. او به جنسیت و بافت اشیا و فرم ها توجه کامل داشت و با وسواس عجیب به دنبال یافتن موضوعات هجایی بود. وی با پرکاری بسیار و دقت در جزئیات، کاریکاتورهایش را ترسیم می کرد و از هاشورهای متعدد برای نمایش سایه و روشن و بیان عمق و حجم نمایی سود می جست. به همین جهت کارهای او چندان قابل تقلید نبودند و از این رو سبک کارش در مطبوعات ایران رواج چندانی نیافت.
موضوع تصاویر اولیه «ملانصرالدین» از طرف جلیل محمد قلی زاده، طرح می شد و با نظارت مستقیم خود او، توسط روتر ترسیم می¬شد. تصاویر روتر به خاطر شکل نزدیکی که به واقعیت داشت، خیلی زود مورد توجه عامه قرار گرفت. آثار بدون شرح او که زیرنویس بودند در ملانصرالدین چاپ می شد، علاوه بر طیف باسوادان، مورد توجه خیل عظیم بی سوادان نیز قرار گرفت. به طوری که هر بیننده بی سواد نیز می توانست از این تصاویر بهره گیرد و با مسائل و وقایع روزمره که از جانب طراح دیکته می شد، ارتباط برقرار نماید.
شلینگ بر خلاف روتر طرح ها و کاریکاتورهایش را با خطوط ساده و موجز ترسیم می نمود و از خطوط اضافی و فضاسازی-های شلوغ پرهیز می کرد. به این علت کارهایش مورد تقلید اکثر کاریکاتوریست های ایرانی قرار گرفت.: چنانچه بین بعضی از آثار او و کاریکاتورهای طراحان ایرانی از لحاظ تکنیک، کمترین تفاوتی دیده نمی شود. طرح های ساده و صریح شلینگ با اغراق نسبی در فرم ها و حالات، چندان فاصله ای با برخورد واقع گرایانه روتر نداشت. در واقع، شخصیت های طرح شده توسط این دو طراح بیشتر به قالب های رئالیستی نزدیک بود تا کاریکاتور.
روتر و شلینگ، تصویرسازان اصلی نشریه ملانصرالدین، با تسلط کافی بر موضوعات و اغلب مشکلات اجتماعی مردم، نقش موثری بر شکل گیری این نشریه به عنوان مطرح ترین نشریه فکاهی مصور در بین مطبوعات آن زمان داشتند.
تا آنجا که اسناد و مدارک به جای مانده از ا ین نشریه یاری مان داده، از آغاز انتشار ملانصرالدین تا سال 1917، هشت تصویرساز و کاریکاتوریست معروف از ملیت های گوناگون برای این نشریه تصویر و کاریکاتور کشیده¬اند که عبارتند از: «او. ای شمر لینگ (شلینگ)، ای. روتر، عظیم زاده، گیلادزه، یوسف وزیر، خ. موسایف، ع. ابراهیم زاده و گرینوسکی». که دو تن از اینان یعنی شلینگ و روتر از تصویرسازان دائمی نشریه به شمار میرفتند و بعد از آنها عظیم عظیم زاده قرار داشت. روتر و شلینگ در راه انداختند ملانصرالدین به جلیل محمد قلیزاده و دیگر گردانندگان این نشریه کمک های زیادی کردند.

مسعود شجاعی طباطبایی / تیر ماه 1393