انتقاد و انتقادپذیری از نگاه اسلام (بخش یک)
---------------------------------------------------------------------------------
عسکری اسلام پور
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره88 .
مقدمه:
بنا به تصريح قرآن كريم، انسان با وجود نفس امّاره، هميشه در معرض لغزش قرار دارد. گاهي لغزشها به گونه اي هستند كه ديگران بيش از خود انسان، متوجه آن مي شوند و چنانچه انسان هر از چند گاه در مسير زندگي، خود را از زاويه ديد ديگران ملاحظه كند، بهتر به لغزشهاي احتمالي خود پي مي برد و اگر به فكر سعادت خويش باشد، بهتر مي تواند به اصلاح بپردازد.
صلاح فرد و اصلاح جامعه، در سايه «شناختن عيوب» و تلاش براي «زدودن عيوب» است. اين شناخت هم در خود فرد و نسبت به انديشه ها و عملهاي خويش است و هم نسبت به ديگران. زمينه ساز اين عيب زدايي نيز «تذكر» از سويي و «تنبه» و «اقدام» از سوي ديگر است. رشد انسان در گرو شناخت واقعيتهاست. آدمي در پرتو شناخت، راه بهره برداري از امكانات و نيروهاي دروني خود و جهان را مي آموزد. زندگي را بر اصول منطقي استوار مي كند. بر مجهولات فائق مي آيد و مشكلات را يكي پس از ديگري از سر راه برمي دارد. كشف مجهولات و رشد شناخت، راههاي فراواني دارد و «انتقاد و انتقادپذيري» يكي از عوامل مهم رشد شناخت است كه بر نقطه هاي ابهام انگشت مي گذارد، و ضعفها و سستيها را نشان مي دهد.
در اين نوشتار مختصر، برآنيم كه مقوله انتقاد و انتقادپذيري را از نگاه دين، مورد بررسي و تحقيق قرار دهيم تا بتوانيم بي هيچ مانعي خود را در اين بركه زلال ببينيم و درون خويش را بنگريم و به اصلاح خود و جامعه بپردازيم.
مفهوم انتقاد
انتقاد، يعني «سره كردن، سره گرفتن، جداكردن درهمهاي سره از ميان ناسره، بهين چيزي برگزيدن، آشكار كردن عيب شعر بر قائل آن، جدا كردن كاه از دانه.» و نيز در «لسان العرب» درباره «نقد» آمده است: «نقد به معناي سره كردن درهمها و شناخت درست از نادرست آن است.» در روزگار گذشته كه داد و ستد، با نقره سكه زده شده انجام مي گرفت، افرادي بودند كه سرب را به گونه پول رايج سكه مي زدند و با پولهاي نقره مي آميختند. در مقابل، افراد خبره و كارشناسي بودند كه به آنان «ناقد» گفته مي شد. ناقد با سنگ محك و نگاه خبره خود، هرگونه تقلبي را در مسكوكات رايج، تشخيص مي داد و سره را از ناسره جدا مي كرد. بعدها اين مفهوم به ادبيات نيز راه يافت و نقد الشعر شكل گرفت كه عبارت بود از: شناسايي و بيان معايب و نقايص اشعاري كه سروده مي شد. نقد در اين دو عرصه، به معناي عيب يابي و عيب جويي بوده است.
در زبان انگليسي نيز واژه «Criticidm» معادل «انتقاد» و به همين معنا آمده است. به عنوان مثال، واژه نامه يك جلدي «آكسفورد» ذيل مدخل «Criticidm» انتقاد را به معناي «عيب جويي» و «آشكار ساختن عيوب» معرفي كرده است.
اهميت انتقاد و انتقادپذيري در آموزه هاي اسلامي
در آموزه هاي ديني، واژه هاي نصيحت، تذكر، موعظه، استماع قول، اتّباع احسن، تواصي به حق، دعوت به خير، و امر به معروف و نهي از منكر، هر يك به گونه اي، اهميت و جايگاه انتقاد و انتقادپذيري را بيان مي كنند. قرآن كريم مي فرمايد: «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»؛ «پس بندگان مرا كه به سخن گوش فرا مي دهند، آنگاه بهترين آن را پيروي مي كنند، مژده بده!» در كلمه «استماع» نكته نغز ويژه اي نهفته كه در «سماع» نيست. شنيدن سخن ديگران، با آن صورتي كه ناخواسته سخن ديگري به گوش برسد، تفاوت دارد. آن كه گوش فرا مي دهد، نقد و بررسي نيز مي كند، تمام پيامدهاي خوب و بد و زيبا و زشت سخن را مي سنجد، آن گاه دست به گزينش مي زند. به هنگام برگزيدن نيز، ميان خوبها و خوب ترها، به گونه اي ارزيابي مي كند و در پايان با آگاهي و بررسي همه جانبه، سخن نيكوتر و پيشنهاد به واقع نزديك تر و طرح و برنامه خردمندانه تر را برمي گزيند.
قرآن كريم مي فرمايد: «وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْري تَنْفَعُ الْمُوءْمِنينَ»؛ «و پند ده! زيرا كه پند در موءمنان سودمند مي افتد.»
تذكر، فراموشيها و ناآگاهيها را به هوشياريها و بيداريها دگرگون مي كند و همگان را در جامعه به حضور و مراقبت همه سويه فرا مي خواند. در چنين جامعه اي، كم كاريها، كندكاريها و بدكاريها، كمتر به چشم مي خورد و هر يك از افراد خود را موظف مي دانند كه به ديگران هشدار و تذكر دهند تا كارها در روال و روند واقعي خود قرار گيرد.
آيات و روايات بسياري بر اين معني دلالت دارند كه موءمنان و باورمندان، نبايد به افراد چاپلوس و كساني كه همواره از خوبيها سخن مي گويند و بر سستيها سرپوش مي گذارند، ميدان دهند و اينان بايد دوستاني برگزينند كه در كنار ستايش، به نقد رفتار و كاركرد آنان نيز بپردازند و مثل آينه خوبي و بدي، شايستگيها و كاستيها را بر آنان بنمايانند.
امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «الْمُوءْمِنُ أَخُو الْمُوءْمِنِ عَيْنُهُ وَ دَلِيلُهُ لَا يَخُونُهُ وَ لَا يَظْلِمُهُ وَ لَا يَغُشُّهُ وَ لَا يَعِدُهُ عِدَةً فَيُخْلِفَهُ؛ موءمن برادر موءمن است و به منزله چشم او و راهنماي اوست؛ هرگز به او خيانت و ستم نمي كند، با او غش و تقلب نمي كند و هر وعده اي به او دهد، سر برنخواهد تافت.»
و نيز امام كاظم عليه السلام مي فرمايد: «... وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِينَ يُعَرِّفُونَكُمْ عُيُوبَكُمْ وَ يُخْلِصُونَ لَكُمْ فِي الْبَاطِنِ؛ ...و بخشي از زمان را براي رفت و آمد با برادران ديني و مورد اعتمادي كه كاستيها و سستيهاي شما را به شما معرّفي مي كنند و در باطن براي شما اخلاص مي ورزند، ويژه سازيد.»
نكات آموزنده اين روايت عبارت است از:
الف. بايستگي برنامه ريزي و سرمايه گذاري براي آسيب شناسي فردي و اجتماعي در جامعه ديني.
ب. انتقادپذيري و پيدا كردن ناقدان خالص و مورد اعتماد.
ج. ناقدان بايد دردشناس و داراي معرفت در مسائل مورد نقد باشند.
د. نقد بايد بدون خدعه و نيرنگ و خالص و ناب باشد.
انواع نقد
الف. خود انتقادي
انسان افزون بر پذيرش نقد، بايد در گام نخست، به نقد خويش بپردازد و پيش از آنكه به كاستي و عيب ديگران توجه كند، در جستجوي زدودن عيبهاي خويش باشد. امام علي عليه السلام مي فرمايد:
«طُوبي لِمَنْ شَغَلَهُ عَيْبُهُ عَنْ عُيُوبِ النّاسِ؛ خوشا به حال كسي كه پرداختن به عيب خويش، وي را از عيب ديگران باز دارد!»
و نيز فرمود: «مَنْ لَمْ يَسُسْ نَفْسَهُ اَضاعَها؛ آن كه نفس خويش را سياست [و ادب] نكند، آن را تباه ساخته است.»
اگر آدمي خود آينه خويش شود، از بسياري انتقادها در امان مي ماند و اگر همگان به فكر نقد خود برآيند، زمينه نقد اجتماعي كمتري پيدا مي شود و در نتيجه پاره اي تنشها و تشنجها، به خودي خود، از بين مي روند و جلو بسياري از نقدهاي ويرانگر گرفته مي شود.
در احوال عرفا و علماي بزرگ آمده است كه اغلب آنها در سكوت شب خود را به نقد مي كشيدند و گاهي در يك اتاق خلوت و در چاله اي شبيه قبر مي رفتند و اعمال و نيّات روز خود را به دقت مورد بررسي قرار مي دادند. آنان با استفاده از نفس لوّامه در واقع به توصيه قرآن كريم و عترت عليهم السلام در مورد محاسبه نفس عمل مي كردند.
نكته شايان توجه اينكه خود انتقادي در واقع، رفتار صادقانه انسان با خويش است كه آثار تربيتي، اجتماعي، روحي و رواني فراوان دارد. آثار نقد از خود كه بهترين نمونه آن بر اساس روايات، نقد شبانه نسبت به عملكرد روزانه است، عبارت اند از:
. 1- يادآوري كارهاي روزانه موجب تقويت حافظه مي شود
2-- بازنگري وقايع و اعمال روزانه، باعث جدا سازي مطالب و وسائل زائد مي شود كه نتيجه آن دسته بندي مسائل مي باشد
3- نقد اعمال و نيات روزانه عامل ايجاد آرامش روحي مي شود؛ زيرا نقد خويش نوعي اكتساب بينش مثبت و شهامت خود بازنگري و موجب رضايت شخصي مي شود
4- نقد رفتارها، باعث بازنگري صادقانه و روشن رفتارها شده و موجب توجه بيشتر فرد به رفتارهاي نيكو مي شود
5- نقد عملكرد روزانه، برنامه ريزي براي روزهاي بعد را روان تر و دقيق تر مي كند.
ب نقد توسط دیگران
انسانهغا به جهت رفتارها و عملكرد و عكس العملهاي گوناگونشان گاهي مورد ملامت نفس قرار مي گيرند و گاه مورد ملامت و انتقاد ديگران؛ از فرد يا جمع. از جمله سفارشهاي تربيتي اسلام همين است كه اولاً انسانها ضمن سعه صدر و حلم، گوش شنوا در مورد ديگران داشته باشند و ثانياً ديگران آينه وار عيوب را همانند هديه به آنان تقديم كنند.
رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «الْمُوءْمِنُ مِرْآةُ الْمُوءْمِنِ؛ موءمن آينه موءمن است.»
آثار نقدپذيري از ديگران
- 1 نقد پذيري موجب نوعي كسب معيار سنجش براي رفتارهاي آينده است.
- 2 نقد پذيري باعث كاهش وسوسه انسان نسبت به انجام بسيار زياد كارها در يك زمان و آگاهي نسبت به خطر پراكندگي قواست.
- 3 نقد پذيري موجب تبيين اولويتهاي زندگي است؛ زيرا معمولاً رفتارهاي اضافي وغلط مورد نقد قرار مي گيرند.
- 4 نقد پذيري نوعي غربال رفتاري و اخلاقي است كه عيوب را از محسنات جدا مي كند.
- 5 نقد پذيري، موجب تشخيص دوستان مناسب نيز مي شود؛ چنان كه علي عليه السلام فرمود: «برگزيده ترين مردم در نظر تو بايد كسي باشد كه عيبهاي زندگي ات را به تو هديه كند و در تكامل نفس كمك تو باشد.»
- 6 با توجه به محدوديت عمر، با پذيرش نقد ديگران (نقد صادقانه و خيرخواهانه)، انسان مي تواند زمان عمر مفيد خويش را بيشتر كند.