نظرسنجی
≡ آیا به نظر شما کارتونیست ها در قبال جامعه وظیفه خود را انجام داده اند ؟





روز جهانی کارتونیست ها
نگاه خیرۀ خویش- تصویر دیگری در کارتونهای انتقادی-
کد مطلب: 1003472 تعداد بازدید: 1091 تاریخ انتشار: 1397/06/23 14:36
چاپ خبر
ارسال
نویسندگان: علی اسدی و الهام دزفولیان

نگاه خیرۀ خویش- تصویر دیگری در کارتونهای انتقادی-

 

نویسندگان: علی اسدی  و الهام دزفولیان

 

 

کافی است به خودتان نگاهی بیندازید ؛ به نقش ‌هایی که از کودکی تا به امروز پذیرفته‌ اید یا به شما نسبت داده شده است، به روابطی که با دیگران دارید و به تجربه ‌هایی که در خلال این روابط کسب کرده‌ اید. شما چه کسی هستید؟ آیا در جهانی دربسته و به دور از دیگران زندگی می ‌کنید؟ مسلماً اینگونه نیست. زیست‌ جهان هر کدام از ما انسان ‌ها همانگونه که اندیشمندان بسیاری همچون یاکوبی، باختین و ... گفته ‌اند، در پیوند با "دیگری"ای شکل می گیرد که بدون او معنا و مفهومی نداریم. نوع رابطۀ "خود" و "دیگری" در طول تاریخ سبب وقوع جنگ ‌ها و صلح ‌های بسیاری نه تنها در سطح کلان که در سطح روابط بین ‌شخصی شده و دوگانه ‌های مفهومی متعددی را شکل داده است. این دوقطبی‌ ها گاه درمورد جنسیت است و تقابل زن/مرد را می سازد؛ گاه در زمینۀ سیاست است و تقابل سلطه‌گر/سلطه‌پذیر و اقلیت قدرتمند و اکثریت خاموش را می ‌سازد؛ گاهی نیز براساس گفتمان استعماری، دو جهان شرق و غرب را در مقابل یکدیگر قرار می دهد و ... .

نکته ‌ای که در پس این دسته ‌بندی‌ ها قرار دارد به ما یادآور می‌شود که تاریخ عمدتاً از نگاه نخبگان، قدرتمندان و سلطه‌ گران نوشته شده است و در این میان، کمتر جایی را می‌ توان یافت که به زندگی مردم، اقشار و طبقات پایین جامعه یا گروه های فرودست و  به حاشیه‌ رانده ‌شده، پرداخته باشد؛ این نوع نگاه به انسان با ورود به عصر نوین تغییر کرد و به تمام جنبه های مختلف فکری، فلسفی، هنری و ...تسری یافت؛ تاجایی که مفهوم "زیبایی" نیز متحول شد. از قرن هجدهم به بعد، به زیبایی به عنوان پدیده ای تاریخی و پویا نگریسته می ‌شد و هنر راستین، هنر تودۀ مردم بود. نمود این تعبیرِ جدید از زیبایی و هنر را می  توان در کاریکاتور مشاهده کرد. این هنر به عنوان رسانۀ انقلاب و هنری که به علت برخورداری از ویژگی ‌هایی چون خنده و نقد به صدای گروه‌ های اقلیت و به ‌حاشیه رانده شده تبدیل شده بود، به عرصه ‌ای مهم در نشان ‌دادن نوع روابط  میان"خود"و "دیگری" مبدّل شد. خندۀ کاریکاتور که به تعبیری باختینی خنده ‌ای دموکراتیک است که از احساس شخص ‌بودگی یا سوژه ‌بودگی سرچشمه می ‌گیرد زمانی به عرصۀ هنر وارد شد که رویکرد اومانیستی مطرح می شود و "خود" می ‌خواهد هویتش در برابر منبع قدرت، به رسمیت شناخته شود. کارتونیست در کارتون با خندیدن و مورد نقد قراردادنِ منبع قدرت که گاه مردی است که بر زن سلطه ‌طلبی می‌ کند، گاه وکیلی است که به دروغ، حق را نادیده می گیرد، گاه حاکمی که بر تودۀ مردم ظلم می ‌کند و...، دست به افشاگری می ‌زند. در واقع، گروه ‌های به‌ حاشیه‌ رانده ‌شده در جامعه که "دیگریِ" قدرتِ حاکم محسوب می ‌شدند، اکنون در قاب کاریکاتور به "خودیِ" کارتونیست تبدیل می ‌شوند و او از زبان آن ‌ها با قدرتِ استیضاح کنندۀ خود، بیننده‌ اش را وا می دارد تا در وضعیت موجود از نو بنگرد.

اما اینکه روابط میان "ما" و "آنها" یا همان "خود" و "دیگری" در چه کارتون‌ هایی و از چه زاوایایی نشان داده می ‌شود، موضوعی است که در ادامه به آن می‌ پردازیم. آنچه از روابط میان خودمان با دیگرانی که در جهان بیرون از ما قرار دارند گفتیم، تنها بخشی از روابط "خود-دیگری" را توصیف می ‌کند. کافی است به رابطه ‌ای که با خودتان دارید نگاهی بیندازید. هر کدام از ما "دیگری"ای درونمان داریم. رابطۀ ما با او نیز همچون رابطۀ‌ مان با دیگریِ بیرونی گاه پرستیز و چالش ‌برانگیز است که به عصیان، خشم، انزوا، یأس و... منجر می ‌شود و گاه در دوستی و صلح است. نمونۀ چنین مضمونی را در کارتون ‌های فلسفی-روانشناختی می ‌توانیم مشاهده کنیم.

تبریز تونز

 

تصویر 1: کارتون روانشناختی-فلسفی؛ مواجهۀ خود با دیگریِ درون

 

 تبریز تونز

تصویر 2: کارتون روانشناختی-فلسفی؛ مواجهۀ خود با دیگریِ درون

 

 

دومین دسته از کارتون ‌ها همگام با وقوع رخداد های تاریخی، سیاسی و اجتماعی در عرصۀ بین ‌المللی است که با رشد جریان استعمارگری غرب در کارتون نیز نمود پیدا کرد. این مرحله، نخستین رویارویی ما و دیگرانِ غریبه را نشان می ‌دهد. در این مرحله ، هر دوطرف دست به ارزش‌ گذاری و قضاوت می ‌زنند. دیگریِ قدرتمند سعی در سلطه ‌گری دارد. در مقابل، خودِ ضعیف در طی این فرایند شناخت یا به نفی "خود" می  پردازد و در طلب "دیگری" می رود(دیگربودگی) یا به نفی "دیگری" می  پردازد و به سوی "خود" باز می گردد. در واقع این مرحله، مرحلۀ تحیّر در برابر غیر است که در آن، دنیای او اتوپیاگونه تجسم می ‌شود؛ "دیگری"، دیگریِ باشکوه و سرزمینش بهشت‌ گونه نشان داده می‌ شود و دنیای خودِ "خود"، سراسر نقص و ناتوان.  نمونۀ چنین کارتون‌ هایی را در نشریۀ ملانصرالدین  می‌توان یافت که به تقابل و مقایسۀ جهان مسلمانان با جهان غربی‌ها/اروپایی‌ها می ‌پرداخت.

 

تصویر 3: تحیّر غربیها و مسلمانان از مواجهه با یکدیگر ii ؛ کارتونهای دستۀ دوم

 

 

سومین دسته از کارتون ‌ها که مورد توجه این نوشتار قرار گرفته است، همگام با زمانی است که "خودی" و "دیگری" نسبت به یکدیگر شناخت پیدا کرده و اکنون دست به اقدام می ‌زنند و به انتخاب استراتژی در مقابل یکدیگر می ‌پردازند. مربع ایدئولوژیک وندایک به خوبی روند این رویارویی را توضیح می دهد:

1_ تأکید بر ویژگی ‌ها و اعمال خوب خود؛ 2_ تأکید بر ویژگی ها و اعمال بد آن‌ ها؛ 3_ ویژگی ‌ها و اعمال بد خود را کمتر از میزان واقعی نشان‌ دادن؛ 4_ ویژگی ‌ها و اعمال خوب آن ‌ها را کمتر از میزان واقعی نشان ‌دادن.

چهارمین دسته، کارتون ‌های انتقادی ‌ای هستند که در آن‌ ها گروه خودی(به طور مثال اصلاح‌ طلبان) از نگاه کارتونیست که خود همفکر با آن‌ ها است، مورد نقد قرار گرفته است. در واقع در این وضعیت، به "خود" از منظر دیگری نگاه می ‌شود و از او فاصله گرفته می ‌شود تا در نگاه سوم شخص به گروه خودی به شیوه‎ ای انتقادی و سازنده نگریسته شود. برای مثال یک کارتونیست اصلاح طلب، کارتونی خلق می‌کند و در آن به گروه خود انتقاد می ‌کند(انتقاد سازنده). در واقع کارتونیست اصلاح  طلب با اثر خود تلاش می ‌کند تا عیب و ایرادی که گروهش دارد را گوشزد کند تا گروهش در راستای برطرف ‌کردن آن عیب حرکت کند. در جدول1، خلاصه‌ای از این دسته‌بندی چهار‌گانه از "دیگری" در کارتون ارائه شده است

 تبریز تونز

جدول 1: دیگری در کارتون انتقادی

 

 

براساس مربع ایدئولوژیک وندایک که قبلاً به آن اشاره شد، دو استراتژی به‌ حاشیه ‌رانی و برجسته ‌سازی از جمله استراتژی ‌هایی است که توسط خودی و دیگری مورد استفاده قرار می ‌گیرند. این دو استراتژی سازوکاری هستند که به واسطۀ آن ‌ها افراد و گروه ‌ها یا نقاط قوت "خود" را برجسته و نقاط ضعفشان را به حاشیه می ‌رانند و پنهان می‌ کنند یا نقاط قوت "دیگری" را به حاشیه می‌ رانند و نقاط ضعف او را برجسته می ‌سازند. نکتۀ حائز اهمیت برای درک بهتر این موضوع، این است که "خودی" در کارتون، کسی یا گروهی است که کارتونیست از منظر او به جهان می ‌نگرد. با مطالعۀ تصویری کارتون ‌های انتقادی، دوقطبی‌ های مظلوم/ظالم و توانا/ناتوان، به عنوان روابط اصلی میان "خودی-دیگری" بدست آمد. در این دوقطبی ‌ها مظلوم و توانا گروه خودی محسوب می‌ شود. زمانی که خودی مورد ظلمِ "دیگری" قرار می‌ گیرد، "مظلوم" و زمانیکه در برابر او توانمندانه به مقاومت می‌ پردازد، "توانا" محسوب می ‌شود. درمقابل، سلطۀ دیگری بر خودی، او را در جایگاه ظالم قرار می ‌دهد و عدم پاسخ‌ دادن استراتژی‌ هایش در مقابل "خودی" برای به ‌حاشیه‌ راندن او، وی را در جایگاه ناتوان قرار می دهد. به عبارت دیگر کارتونیست به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه قبل از اینکه به ایده‌ یابی برای موضوع خاصی بپردازد ابتدا "خودی" و "دیگری"  کارتونش را مشخص می کند. این دوقطبی را از این به بعد "دوقطبی اصلی" می نامیم. فرض کنید موضوع مورد نظر ما محیط زیست باشد. دو قطبی اصلی کارتونیست به عنوان مثال می‌ تواند یکی از موارد زیر باشد.

-    کسی که می ‌خواهد آسمان آبی باشد/ کسی که با دود کارخانه، آسمان آبی را تخریب می کند

-    کسی که از درختان مراقبت می ‌کند/کسی که با تبر تیشه به ریشه درختان می‌ زند.

-    کسی که از ریختن زباله روی زمین اجتناب می ‌کند/ کسی که زمین را پر از زباله می ‌کند.

در نمونه‌های فوق، بخش اول "خودی" و  بخش دوم "دیگری" است. در اینجا کارتونیست پس از انتخاب یک دو قطبی اصلی، به طور مثال درخت و تبر (مورد دوم) به سراغ "دوقطبی فرعی" می‌رود. در اینجا ما با دو دوقطبی فرعی مواجه هستیم.

دوقطبی فرعی (1) : خودی توانا/ دیگری ناتوان

دوقطبی فرعی (2) : خودی مظلوم/دیگری ظالم

کارتونیست باید یکی از موارد فوق را انتخاب کند. اگر وی دو قطبی فرعی (1) را انتخاب کرد به این معناست که می خواهد  بگوید کسی که از درختان مراقبت می ‌کند توانا و کسی که درختان را قطع می‌ کند ناتوان است. درمقابل، اگر  کارتونیست دو‌قطبی فرعی (2) را انتخاب کرد می‌ خواهد بگوید کسی که از درختان محافظت می‌ کند، از طرف کسی که درختان را قطع می ‌کند. مورد ظلم واقع می‌ شود در واقع آن فردی که درختان را قطع می کند ظالم است. خلاصۀ این بحث را در شکل(1) می ‌توانید مشاهده کنید.

 تبریز تونز

شکل 1: مکانیسم برجسته سازی و به حاشیه رانی در کارتون انتقادی

 

 

 

پس از انتخاب دوقطبی ‌ها کارتونیست برای نشان‌ دادن "خودی" و "دیگری" چند راه پیش رو دارد. منظور از نشان دادن خودی و دیگری، حضور کاراکتر انسانی/غیرانسانی "خودی" و "دیگری" در کارتون می ‌باشد. در واقع کارتونیست یا فقط کاراکتر "خودی" یا فقط کاراکتر "دیگری" را در تصویر می‌ آورد. یا هم "خودی" و هم "دیگری" را در تصویر می ‌آورد و یا هیچکدام را به تصویر نمی ‌کشد و از نماد و ... در نشان‌ دادن آن‌ ها استفاده می ‌کند.

با تلفیق این چهار حالتِ نشان دادن "خودی" و "دیگری" با دو قطبی های فرعی می ‌توان گفت هفت نوع رابطه میان "خودی" و "دیگری" توسط کارتونیست در کارتون نشان داده می ‌شود که در شکل (2) و جدول (2)به صورت خلاصه آورده شده است:

 

 

 تبریز تونز

شکل 2: حالات نشاندادن "خودی" و" دیگری" در کارتون انتقادی

 

 

 تبریز تونز

 

جدول 2: حالات نشاندادن خودی و دیگری در کارتون انتقادی

 

 

در ادامه برای هر هفت حالت تصویری مذکور، یک مثال تصویری آورده شده است تا با مضمون مورد نظر بیشتر آشنا شویم.

 

 تبریز تونز

 

تصویر 4:حالت اول؛ مقاومت و توانایی خودی

 

 

در تصویر(4) دوقطبی اصلی کارتونیست، تقابل جهان زنانه و مردانه است. در این دوقطبی، کاراکتر انسانیِ زن در تصویر حضور دارد؛ درحالیکه کاراکتر انسانی دیگری(مرد)حضور ندارد. براین اساس، با توجه به خلاصه‌ای که در شکل 2 آورده شده است، با گروه اول سروکار داریم که در آن، خودی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به حضور حباب فکر زن که توانسته  است چهارچوبی که اطراف او را گرفته (به نشان حدومرزهای تعیین شده از طرف سیستم مردانه) بشکند، دوقطبی فرعی انتخاب شده از سوی کارتونیست، دوقطبی فرعی(1) خودی توانا/دیگری ناتوان است. درواقع، کارتونیست با مشاهدۀ توانایی زنان در مبارزه و ایستادگی در برابر چهارچوب های مردسالارانۀ جامعه، نقش و توانایی او را در قاب تصویر، برجسته ساخته است و دیگری را درمقابل او به حاشیه رانده است.

 

 

 تبریز تونز

تصویر 5: حالت دوم؛ مظلومیت خودی

 

 

در تصویر (5) دوقطبی اصلی کارتونیست با توجه به تیتر خبر، مردم؛ خانواده‌ها/دولت است و خودیِ کارتونیست مردم هستند. با توجه به اینکه تنها کاراکتر انسانی حاضر در تصویر یک خانواده است ، از میان چهار حالت نشان‌دادن خودی/دیگری، تصویر در گروه اول قرار می‌گیرد که در آن تنها خودی نشان داده می ‌شود. با توجه به حالت چهرۀ خانواده ‌ای که به تصویر درآمده است، ترس و نگرانی ‌شان و هجوم پیکان های تورم به سوی سفرۀ آن‌ ها متوجه می ‌شویم که کارتونیست از دوقطبی فرعی(2) یعنی خودی مظلوم/دیگریِ ظالم استفاده کرده است

 

 

 تبریز تونز

تصویر 6: حالت سوم؛ مقاومت خودی و ناتوانی دیگری

 

 

در تصویر (6) دوقطبی اصلی مورد نظر کارتونیست، زندانی/زندانبان است. هر دو کاراکتر انسانی خودی و دیگری در قاب تصویر حضور دارند و بر این اساس، با توجه به شکل(2) با گروه دوم سروکار داریم. از آن‌جاییکه زندانی با وجود اینکه آزاد نیست، اما امیدوار و خوشحال کشیده شده است و زندانبان ناراحت و گرفته، متوجه می ‌شویم که کارتونیست برای برجسته ساختن "خودی/زندانی" و به‌حاشیه ‌راندن دیگری/ زندانبان و نشان ‌دادن اینکه چنین سیاستی بی ‌نتیجه و بی ‌تأثیر است، از دوقطبی توانا/ناتوان یعنی توانا نشان‌ دادن زندانی و ناتوان نشان ‌دادن زندانبان استتفاده کرده است.

در تصویر(7) دوقطبی اصلی کارتونیست کاربران تلگرام و دولت است. خودیِ کارتونیست، کاربران شبکه‌ های مجازی از جمله تلگرام هستند و دیگریِ او دولت است. با توجه به حضور انسانی هر دو کاراکتر خودی/دیگری ما با گروه دوم(شکل2)روبرو هستیم. از آنجایی‌که دیگری نیز درحال آسیب ‎رساندن به خودی تصویر شده است، با دوقطبی فرعیِ مظلوم/ظالم روبرو هستیم

 

 تبریز تونز

 

تصویر 7: حالت چهارم؛ ظلم دیگری و مظلومیت خودی

 

 

 تبریز تونز

تصویر 8: حالت پنجم؛ ناتوانی دیگری

 

 

 تبریز تونز

 

تصویر 9: حالت ششم: ظلم دیگری

 

 

در تصویر(8) کارتونیست به معضل کم‌ آبی و برنامه‌ های دولت برای مواجه با آن پرداخته است. دیگریِ کارتونیست در این تصویر، کارگروه تشکیل‌شده از سوی دولت است و با توجه به اینکه تنها کاراکتر انسانیِ "دیگری" در کارتون نشان داده شده است، در بین دسته ‌بندی‌ های چهارگانه، با حالت سوم مواجه هستیم. از آن ‌جاییکه نتیجۀ عمل کارگروه بی‌ حاصل نشان داده شده، کارتونیست بر ناتوانی آن در حل مشکل کم ‌آبی تأکید ورزیده و براین ‌اساس می‌توان گفت دوقطبی ‌ای که کارتونیست انتخاب کرده است، دوقطبی ‌ای است که در آن دیگری ناتوان می ‌باشد.

در تصویر(9)نیز با تصویرکردن تنها "دیگری" و عدم نشان ‌دادن خودی، بر ظلم دیگری تأکید شده است. در نهایت در تصور(10) کارتونیست هیچ کاراکتر انسانی ‌ای را برای نشان‌ دادن رابطۀ میان خودی/دیگری مورد استفاده قرار نداده  است. از این جهت، کارتون مذکور در چهارمین گروهی قرار می ‌گیرد که در شکل(2) عنوان شده است. با توجه به تیتر خبر که بر مسدود شدن تلگرام تأکید ورزیده و از سوی دیگر دیالوگی که فیلترشکن مبنی بر یافتن راه حل می‌گوید، تقابل خودی و دیگری و دوقطبی خودیِ توانا و دیگریِ ناتوان(دولت و مسؤولانی که اقدام به فیلتر کرده‌اند) نشان داده شده است.

 

 تبریز تونز

 

تصویر 10 : حالت هفتم: عدم حضور کاراکتر انسانی

 

 

 

 

1 . علی اسدی، کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه اصفهان؛ Aliasadi1135@gmail.com

2 . الهام دزفولیان، کارشناسی ارشد جامعهشناسی، دانشگاه اصفهان؛ Elham.dezfulian@gmail.com

 

________

پانوشت ها:

ii : . مجلۀ هفتگی ملانصرالدین که به زبان ترکی آذری نوشته می ‌شد(ستونی به زبان فارسی نیز داشت)در طی 27سال انتشارش(1933-1906م)در تفلیس، باکو و تبریز به عنوان ارگان مشترک نویسندگان دموکراتیک آذری به فعالیت پرداخت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تبلیغات
آخرین مطالب
لینک های مرتبط