تبریز تونز به نقل از خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران :
ایرنا در گفت و گو با سه کاریکاتوریست مطبوعاتی بررسی کرد
کاریکاتور؛ هنری مهجور
تهران - ایرنا - جایگاه کاریکاتور در ایران چیست؟ آیا فعالیت هنرمندان کاریکاتوریست از ارزش و اعتبار کافی برخوردار است و مطبوعات به کاریکاتور به عنوان بخشی ثابت و ضروری نگاه می کنند؟
کاریکاتور؛ هنری مهجور
چندی پیش «کامبیز درم بخش» طراح، کاریکاتوریست وگرافیست ایرانی که از شهرت قابل توجهی در داخل و خارج از کشور برخوردار است، به دریافت نشان هنر و ادب شوالیه ی کشور فرانسه موفق شد. درم بخش این نشان را در سفارت فرانسه در تهران دریافت کرد.
نشان هنر و ادبیات ازجمله جوایز جانبی «نشان ملی لیاقت» فرانسه است که هر سال به نزدیک به 300 نفر به ترتیب اهمیت در سه بخش فرمانده، افسر و شوالیه اهدا می شود. این نشان از سوی وزارت فرهنگ و هنر فرانسه و به پاس تقدیر از جایگاه هنرمندان و نویسندگان سراسر جهان به آنان اعطا می شود و بیش از پنجاه سال سابقه دارد.
علاوه بر درم بخش، نویسندگان و هنرمندان ایرانی دیگری نیز موفق به کسب این نشان شده اند که از میان آن ها می توان به «جواد علیزاده» کاریکاتوریست شناخته شده ی ایرانی، «محمود حسابی» بنیانگذار فیزیک و مهندسی نوین در ایران، «عباس کیارستمی» و «داریوش مهرجویی» کارگردان سینما، «پری صابری» کارگردان تئاتر، «جلال ستاری» اسطوره شناس، «محمدعلی سپانلو» شاعر، «شهرام ناظری» و «محمدرضا شجریان» خواننده، «لیلا حاتمی» بازیگر سینما و همچنین در تازه ترین نمونه ی آن، «محمود دولت آبای» نویسنده ی بزرگ کشورمان که بیش از همه با رمان «کلیدر» شناخته می شود اشاره کرد.
اعطای این جایزه به کامبیز درم بخش به عنوان یک کاریکاتوریست برجسته، بهانه یی شد تا نگاهی به جایگاه کاریکاتور بویژه کاریکاتور مطبوعاتی در ایران و چگونگی برخورد با این هنر در کشورمان داشته باشیم.
***ضرورت قدردانی از کاریکاتور در جهت ارتقای این هنر
هنر کاریکاتور بعد از دوران مشروطه وارد ایران شد؛ ولی با گذشت زمان طولانی از پیدایش این هنر و قرار داشتن کاریکاتوریست ها و کارتونیست های ایرانی در زمره ی بهترین ها در جهان، این هنر با استقبال چندانی مواجه نبوده است. برخی معتقدند ریشه های این بی اعتنایی را تا حدی می توان در تمایل ایرانیان به مدح شدن و استقبال نکردن آن ها از نقد-هرچند سازنده-جستجو کرد.
این برخورد با کاریکاتور به عنوان هنری که به شکلی ظریف، واقعیت های تلخ جامعه بویژه در حوزه ی سیاست را با هدف ایجاد زنگ خطری در راستای بهبود شرایط، مورد نکوهش قرار می دهد، باعث شده است بسیاری از افراد و در صدر آن ها مسوولان کشور تمایلی به حمایت از فعالیت کاریکاتوریست ها در مطبوعات نداشته باشند و حتی طی سال های اخیر ما بارها شاهد برخورد قانونی با کاریکاتوریست ها و روزنامه هایی که اقدام به انتشار اثرهای آن ها کردند بوده ایم.
«هادی حیدری» از کاریکاتوریست های مطبوعاتی شناخته شده در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا ریشه ی برخوردهای صورت گرفته با کاریکاتور در کشور را ناشی از نگاهی ایدیولوژیک دانست.
حیدری با اشاره به اعطای نشان شوالیه ی کشور فرانسه به کامبیز درم بخش، این جایزه را در راستای دیپلماسی فرهنگی دانست و افزود: بر خلاف برخی از خبرگزاری ها و روزنامه ها که دیدی منتقدانه به این موضوع داشتند، می توان از این موضع استقبال کرد و در این راه پیشقدم بود. بجای برخورد قهرآمیز با اتفاقاتی از این دست خوب است که خود برای چنین حرکت هایی پیشقدم شویم. این نشان پیش از آنکه برای شخص آقای درم بخش مهم باشد، برای کاریکاتور ایران و حتی فراتر از آن، هنرهای تجسمی اهمیت دارد.
حیدری با انتقاد از این نگاه ایدیولوژیک و مبتنی بودن آن بر سیاست «هرچه با ما نیست بر ضد ما است» ادامه داد: چون کشوری دیگر این قدردانی را انجام داده است، از سوی برخی رسانه ها بر ضد آن موضع گیری می شود. در صورتی که اگر ما جهان بینی خود را بسط داده و با دید گسترده تر به این موضوع بیندیشیم، می توانیم با نگاه و عینک خوشبینی به این موضوعات بنگریم. باید وجوه مثبت این قضیه را دید تا اینکه به هنرمندان خود برچسب «وابسته» را نزنیم. اگر هنرمند ما در سطح جهان تقدیر می شود این باید موجب افتخار و مباهات همه ی ما باشد.
«جمال رحمتی» از دیگر کاریکاتوریست های شناخته شده نیز در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا، اعطای این جایزه را تقدیری زیبا و در عین حال ساده از هنری توصیف کرد که در ایران آنگونه که باید مورد توجه قرار نمی گیرد. او گفت: متاسفانه برخی شرایط باعث شده که در کشور از هنرمندان قدردانی نشود و وقتی کسی این کار را می کند، عده یی بدنبال وجوذ توطئه یی از پیش طراحی شده در این خصوص می گردند. این نشان نخستین بار نیست که به یکی از هنرمندان ما اعطا می شود و باعث افتخار هنر این مملکت است که کیفیت آثار هنرمندانش در سطح جهان بازخوردی مثبت دارد.
***آیا کاریکاتور مسیری رو به رشد را طی می کند؟
چرا کاریکاتور ایران آنگونه که فعالان این حوزه بر آن اذعان دارند رشد درخور توجهی بویژه طی سال های گذشته نداشته است؟ جمال رحمتی در این خصوص می گوید: طی 8 سال پایانی دولت قبل، کاریکاتور بویژه در حوزه ی مطبوعات افول پیدا کرد. در این برهه جریانی تلاش کرد کاریکاتور را به سمت هنری نمایشگاهی سوق دهد و متاسفانه تا حدی نیز موفق بود. ولی هرچیزی که سیر غیر طبیعی را پیش گیرد، تمایل دارد به سیر طبیعی خود باز گردد.
رحمتی با اشاره به باز شدن فضای مطبوعات بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم که بدون شک کاریکاتور را نیز متاثر کرده است ادامه داد: این سیر غیر طبیعی کاریکاتور تزیینی و نمایشگاهی، اکنون در حال بازگشت به سمت مطبوعات است؛ هنوز به نقطه یی راضی کننده نرسیده است.
هادی حیدری نیز با اشاره به افول کیفیت و شرایط حاکم بر حوزه ی کاریکاتور در سال های پایانی دولت پیشین گفت: ما 8 سال پرفشار را در همه ی حوزه ها و بویژه هنر از سر گذراندیم و در این سال ها بسیاری از زیرساخت های ما تخریب شدند و فشار وحشتناکی روی همکاران ما و حتی خود من وارد شد.
وی افزود: البته به نظر می رسد از سال گذشته تاکنون کمی فشار برداشته شده است و فضای امنیتی در این عرصه کمرنگ تر شده است. اما این مسایل دارای ریشه های فرهنگی و اجتماعی عمیق است و به راحتی نمی توان آن ها را حل شده تصور کرد.
کاریکاتوریست مطبوعات ایران، با اشاره به برخوردهای قهرآمیز و غیرکارشناسی صورت گرفته از سوی مسوولان با کاریکاتور در سال های اخیر ادامه داد: کاریکاتور زمانی رشد می کند که فضای باز رسانه یی وجود داشته باشد و فرهنگ نقدپذیری در جامعه ی رشد پیدا کند. میان نقدپذیری توده های جامعه و نقدپذیری مسوولان ما رابطه یی دو سویه حاکم است. زمانی که نقدی به یک مسوول در قالب کاریکاتور مطرح می شود، سعه ی صدر این مسوول می تواند الگویی برای مردم باشد. چرا که مسوولان نیز از دل توده های مردم برگزیده می شود. بنابراین در صورتی که این افراد در بستری نقدپذیر رشد یافته باشند، هنگامی که در جایگاه مسوولیت قرار می گیرند بطور ناخودآگاه این روحیه در واکنش ها و تصمیم گیری های آن ها تاثیرگذار خواهد بود.
حیدری که کاریکاتور معروف او با عنوان «چشم بندان» حدود دو سال پیش حاشیه های بسیاری را بدنبال داشت و حتی به توقیف موقت روزنامه ی «شرق» منجر شد، در توضیح بیشتر در خصوص لزوم برخورد غیرسیاسی و منصفانه ی سیاستمداران با کاریکاتور، به حاشیه های ایجاد شده بعد از انتشار این کاریکاتور اشاره کرد و گفت: در کاریکاتور چشم بندان، وزیر ارشاد وقت بجای حمایت از ما، خود را در جایگاه مدعی العموم و شاکی قرار داد و خواستار برخورد شدید با مطبوعات شد. خوشبختانه در دولت جدید، وزیر محترم ارشاد سعی کرده اند فضایی معتدل را در حوزه های تحت اختیار خود ایجاد کنند. ولی به نظر می رسد که این فضا نیازمند رشد هرچه بیشتر است.
او همچنین با تاکید بر تلاش برای بهبود شرایط کشور به عنوان یکی از اصلی ترین هدف های کاریکاتور گفت: بحث دیگر این است که نگاه ما نسبت به منتقدان مشفق و افرادی که تلاش می کنند نقدی منصفانه با نیت اصلاح کژی ها انجام دهند باید تغییر پیدا کند. نگاه ما به این افراد باید مهربانانه و با عطوفت باشد و باور کنیم آن ها خیر جامعه و این ساختار را می خواهند. اگر ما نگاهی امنیتی و سرکوبگرانه به هنرمند داشته باشیم و تصور کنیم چون این افراد همسو با ما نیستند قصد دارند تیشه به ریشه ی ما بزنند، طبیعتا فضا به سمتی که برخورد قهرآمیز شکل می گیرد می رود و کاریکاتور ما رشدی نخواهد کرد.
البته در این میان «حسین کشتکار» کاریکاتوریست روزنامه ی «جوان»، باوجود اذعان به مشکل های بیشمار کاریکاتور و فعالان این حوزه، نگاهی مثبت تر به تحولات صورت گرفته در راستای حمایت از هنر کاریکاتور طی سال های اخیر داشت. او در این باره گفت: درست است که کاریکاتور در مفهوم کلی رشد چندان چشمگیری نداشته است، ولی به همت برگزاری جشنواره ی فصلی مطبوعات در دولت پیشین و تقدیر از کاریکاتوریست ها در این اثنا، فضا کمی بهتر شده بود. ولی درکل، حضور کاریکاتوریست ها در مطبوعات هنوز هم خیلی چشمگیر نیست.
کشتکار در خصوص مانع های اصلی رشد این حوزه گفت: متاسفانه مسوولان ما خیلی به این بخش مهم بها نمی دهند و ترجیح می دهند روزنامه ها به مساله هایی که از دید آن ها مهم تر است بپردازند. البته برخی روزنامه های سیاسی تر، از کاریکاتور استفاده می کنند ولی در حوزه ی اجتماعی این هنر بسیار کمرنگ است.
او همچنین یکی دیگر از دلیل های کندی روند رشد کاریکاتور را رغبت نداشتن کاریکاتوریست ها به فعالیت در این حوزه زیر تاثیر دستمزدهای بسیار پایین دانست. به گفته ی کشتکار، دستمزدهای دریافتی کاریکاتوریست های مطبوعاتی در قبال زحمت فراوانی که می کشند تنها سی و در بهترین شرایط پنجاه هزار تومان است. همین عامل در کنار قالب بودن دیدی کاملا سطحی و تفننی به هنر کاریکاتور، میل و رغبت کاریکاتوریست ها برای حضور در این عرصه را از بین برده است.
***نبود چتری صنفی بر سر جامعه ی کاریکاتوریست
در زمان حاضر به علت نبود صنفی واحد و مستقل که در عرصه ی کاریکاتور فعالیت کند و نیازهای صنفی و قانونی فعالان این حوزه را برآورده کند، کاریکاتوریست های ایران در زمره ی روزنامه نگاران محسوب می شوند. با در نظر گرفتن اینکه فعالیت انجمن صنفی روزنامه نگاران ایران نیز سال ها است که با مانع رو به رو شده، به نظر می رسد کاریکاتور در زمان حاضر هیچ هویت مستقل یا نهاد حمایتی ندارد؛ این نکته یی است که حیدری، رحمتی و کشتکار، هر سه در بخش های مختلف گفت و گوی خود، از آن به عنوان بزرگ ترین مشکل کاریکاتوریست های کشور یاد کردند.
حیدری در این خصوص گفت: نداشتن یک صنف واحد، یکی از دغدغه های اصلی کاریکاتوریست ها است. در سایه ی نبود این صنف، کاریکاتوریست ها از حمایت های لازم بهره مند نمی شوند و بدتر اینکه در نبود و خلا انجمن صنفی، نهادهایی نظیر «خانه کاریکاتور»، کارکردی فرای وظایف خود پیدا کرده اند و به بدترین شکل ممکن و در رویه یی یک سویه، کاریکاتور را به هنری تزیینی و نمایشگاهی تبدیل کرده است.
رحمتی نیز در این خصوص گفت: وجود صنفی واحد بدون شک می تواند به ما کمک کند. ولی متاسفانه کار کاریکاتوریست ها و کارتونیست ها در رابطه با کسب درآمد به جایی رسیده است که ممکن است حتی وجود انجمن صنفی نیز قادر به گره گشایی از مشکل های معیشتی آن ها نباشد.
رحمتی ادامه داد: زمانی که کاریکاتوریست ها موفق به کسب درآمد نشوند، وجود صنف نیز برای آن ها بی معنا خواهد بود؛ ولی با وجود این، من تصور می کنم تشکیل انجمن صنفی مستقل به تقویت موقعیت کاریکاتور در ایران کمک بسیاری خواهد کرد.
حسین کشتکار نیز در این خصوص نظری مشابه داشت و با بیان اینکه کاریکاتوریست های ما امنیت شغلی ندارند و کاریکاتور به نوعی شغل دوم این افراد محسوب می شود گفت: وجود صنف واحد بدون شک باعث خواهد شد تا مشکلات معیشتی و ... کاریکاتوریست ها رفع شود. در شرایط فعلی، «خانه کاریکاتور» نیز نیازهای معیشتی و کاری این افراد را برآورده نمی کند.
البته رحمتی و حیدری در کنار تاکید بر مشکل های معیشتی فراوان فعالان کلاریکاتور، بر نبود قانون های روشن و ثابت در این خصوص نیز اشاره کردند و سیال بودن این قانون ها را عاملی در جهت اعمال نفوذ افرادی دانستند که در سایه ی این خلا، قادرند فعالیت کاریکاتوریست ها را بدون دلیل قانونی موجه مختل کنند.
رحمتی در این خصوص گفت: عدم درک درست صاحبان قدرت از کاریکاتور، مشکلی بزرگ است. کاریکاتوریست های ما بارها بهای سنگینی در مقابل تفسیر غیر کارشناسی مسوولان پرداخت کرده اند و متاسفانه، عده یی قادر هستند بر مبنای تفسیرهای غلط و غیر کارشناسی خود در این حوزه اعمال نظر کنند.
***چه باید کرد؟
در پاسخ به این پرسش که درباره ی ارتقای وضعیت کاریکاتوریست های ایرانی چه باید کرد، کشتکار عقیده داشت بهترین راه در جهت ارتقای کاریکاتور و رفع مشکل های این حوزه در شرایط فعلی، اصلاح نگاه حوزه ی مدیریتی در مطبوعات به کاریکاتور است. او توضیح داد: ما باید به جایگاهی برسیم که حضور کاریکاتوریست ها در مطبوعات یک ضرورت باشد و به آن ها به اندازه ی شایستگی هایشان بها داده شود. این تغییر در کنار وجود انجمن صنفی که از آن ها حمایت کند، بسیار موثر خواهد بود.
رحمتی نیز بار دیگر ضمن تاکید بر لزوم وجود صنف مستقل کاریکاتور، در خصوص راهی مناسب در جهت ارتقای سطح کاریکاتور و رفع مشکل های آن بویژه از نظر قانونی گفت: من پیشتر به دوستانی که در این زمینه صاحب نفوذ هستند پیشنهاد کرده ام که هیاتی کارشناسی از ریش سفیدان کاریکاتور ایران تشکیل شود تا در این موارد نظر کارشناسی این افراد و نه فردی که هیچ شناختی از کاریکاتور ندارد، حکم قطعی و نهایی باشد.
او همچنین تاکید کرد که ضروری است در این شورا، افرادی از همه ی جناح ها و گروه های سیاسی حضور داشته باشند.
در این میان، هادی حیدری معتقد بود این خودِ کاریکاتوریست ها هستند که باید عزم خود را برای تشکیل یک انجمن صنفی و درخواست از مسوولان مربوط برای اصلاح رویه های قانونی در این زمینه جزم کنند.
منبع :www.irna.ir