گزارش هفته کاریکاتور اجتماعی در دانشگاه اصفهان

گزارش‌نویسی از: شیوا امامی

انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، با همکاری خانه کاریکاتور اصفهان و گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان، سلسله نشست‌های تخصصی هفته‌ی کاریکاتور اجتماعی را در روز دوشنبه، ۹ اسفند ۹۵ در دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان برگزار کرد.

نخستین بخش این نشست با عنوان "درآمدی بر کاریکاتور اجتماعی و جایگاه آن در شهر اصفهان" با نمایش دو انیمیشن کوتاه More  و نگهبان قلعه آغاز شد. در این بخش،پیام پورفلاح مدیر خانه کاریکاتور اصفهان، بحث خود را با بیان تفاوت میان کارتون و کاریکاتور شروع کرد و به توضیح انواع تقسیم‌بندی کاریکاتور از نظر فرم و محتوا (محتوا: کارتون ژورنالیستی و غیر ژورنالیستی و چهره/ فرم: تک فریم، کمیک استریپ، کارتون استریپ و کارتون شلوغ) پرداخت . وی سپس تعدادی از ویژگی‌های اصلی کاریکاتور از جمله اغراق، سادگی، طنز، انتقادگرایی و آرمان‌گرایی را با ذکر مثال‌هایی تشریح نمود. ایشان در ادامه از حاضرین خواست تا در خصوص نخستین برخوردهایشان با کاریکاتور و کارتونیست‌هایی که می‌شناسند، گفتگو کنند. پورفلاح در ادامه، پارامتر اساسی در کاریکاتور را نقد دانست و افزود: کاریکاتوریست باید دارای اندیشه و دغدغه‌ی اجتماعی بوده و دائم در حال رصد جامعه باشد. وی در پایان و در خصوص پیشرفت کارتون مطبوعاتی در اصفهان و نقش کارتون در فرهنگ‌سازی و افزایش آستانه‌ی تحمل و نقدپذیری مسئولان سخن گفت و به توانایی کاریکاتور در ورود به مسائل اجتماعی اشاره کرد.

در بخش دوم نشست با عنوان "کاریکاتور از ایده یابی تا خوانش تصویر"، علی اسدی ضمن بیان مقدمه‌ای در خصوص اصالت ایده یا اجرا و تأکید بر عنصر مهم خلاقیت، به معرفی تکنیک‌هایی از قبیل‌: بزرگنمایی و کوچک نمایی، تضاد، شباهت و… بر اساس کتاب "فیل آبی: نوشته‌ی محمدحسین نیرومند" پرداخت. وی در پایان با همراهی پیام پورفلاح و حضار به سوژه یابی کاریکاتور مشغول شدند و چند کاریکاتور را ایده یابی و طراحی کردند.

در بخش سوم و پایانی جلسه الهام دزفولیان، پژوهشگر حوزه‌ی کاریکاتور، مرور مختصری بر پیدایش کاریکاتور در دنیا و ایران داشت و به توضیح شکل‌گیری و کارکرد آن در جامعه با استفاده از نظریه‌ی کارناوالیسم "باختین" پرداخت. وی افزود: کاریکاتور به‌عنوان یک هنر و رسانه از متن جامعه جدا نبوده و به دنبال آرمان‌شهری انتقادی است که با ایجاد سؤال در ذهن مخاطب به انتقاد از وضعیت موجود می‌پردازد. کاریکاتور همراه و همگام با انقلاب‌ها در جامعه به ایفای نقش پرداخته است و رد پای آن را در مهم‌ترین انقلاب‌ها از زمان گذشته تا زمان حال (به‌طور مثال انقلاب فرانسه، انقلاب مشروطه‌ی ایران، انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ و در سال‌های اخیر انقلاب‌های خاورمیانه از جمله انقلاب مصر) می‌توان مشاهده کرد. ایشان در ادامه در مورد جایگاه کاریکاتور در حوزه‌های پژوهشی مختلف سخنرانی کرد و روند توجه پژوهشگران حوزه‌ی علوم انسانی به کاریکاتور در قرن ۲۰ و ۲۱ را مورد اشاره قرار داد. دزفولیان از دوران مشروطه را به‌عنوان یکی از درخشان‌ترین دوران کاریکاتور ایران، به لحاظ موضوعاتی که موردتوجه کارتونیست بوده است یاد کرد و به نقش نشریه ملانصرالدین در این دوران اشاره داشت. در پایان جلسه، دو کتاب در زمینه‌ی روش تحقیق در حوزه‌ی تصویر و نشانه‌شناسی با عنوان "روش و روش‌شناسی تحلیل تصویر" از ژیلیان رُز و "دستور طراحی بصری، خوانش تصویر" از گونتر کرس و تئوون لیوون معرفی شد. پس از پایان جلسه، حاضرین به همراه سخنرانان به بازدید از نمایشگاه کاریکاتور اجتماعی که شامل آثار ۳۵ نفر از کارتونیست‌های اصفهانی بود، پرداختند.

نشست "کارکردهای اجتماعی کاریکاتور و تأملی نشانه- معناشناختی در باب چیستی آن" با سخنرانی دکتر حمیدرضا شعیری، نشانه‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس تهران، روز شنبه چهاردهم اسفندماه 1395 در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان با حضور دانشجویان و علاقه‌مندان این حوزه به همت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات (دفتر استانی اصفهان) و با همکاری خانه کاریکاتور اصفهان و گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان برگزار شد.

کاریکاتور چیست و چگونه معنا دهی می‌کند؟

شعیری در رابطه با کاریکاتور و کارکرد آن گفت: یکی از مشکلات و معضلات ما برای اهداف خاص، آن است که در برخی موارد چیزها در جای خود عمل نمی‌کنند، اما ابزارهایی وجود دارند که می‌توانند در جاهایی که دچار بحران هستیم، راهگشا باشند و یکی از این ابزار کاریکاتور است که باید وارد اجتماع شود، چراکه کاریکاتور و کارتون از جمله گفتمان‌هایی هستند که راحت می‌توانند باب گفت‌وگو را باز کند.

وی ادامه داد: کاریکاتور در کشور ما یک سبقه و عقبه فرهنگی دارد که به حوزه فرهنگ طنز و شخصیت‌های طناز می‌گردند. از جمله سیاه‌بازی و خیمه‌شب‌بازی و نیز شخصیت‌هایی همچون مبارک، ملانصرالدین و بهلول. به دلیل حضور این عقبه فرهنگی می‌توان این نتیجه را گرفت که ما در فرهنگ خود رابطه خوبی با طنز داشته‌ایم. دکتر شعیری بیان کرد: یکی از کارکردهای کاریکاتور و کارتون آن است که گفتمان جدی توسط آن وارونه می‌شود و این وارونگی هرچند می‌توان حالت خلاق داشته باشد اما بیشتر در راستای باز پردازی، بازسازی و بازنمون است.

این استاد دانشگاه با اشاره به آن‌که این امر نشان‌دهنده آن است که در فضای جوک و طنز می‌توان مسائلی را مطرح کرد که موضوعاتی جدی هستند، اضافه کرد: نفوذ کاریکاتور و کارتون به فضای جدی گفتمان، یک عملکرد گفتمانی است که می‌تواند راحت‌تر عمل کند، حتی در مورد مسائل و مباحث مهمی همچون آموزش فرهنگ شهروندی، بحران ترافیک، کمبود آب، فرار مغزها، معضل بیکاری، ازدواج، خانواده و غیره.

وی در ادامه افزود: نفوذ در یک سبک زندگی تثبیت‌شده و تغییر در آن‌یک امر فرهنگی است که از طریق کاریکاتور و کارتون می‌توان در آن تغییراتی ایجاد کرد و از حالت خشک و رسمی خارج نمود و آن را تلطیف کرد، چراکه بهتر آن است که در فضاهای خشک و رسمی، فضای طنز دخالت کند و امر وجودی و حیاتی کاریکاتور و کارتون وابسته به آن است که فضای جدی را بشکند.

شعیری با طرح این پرسش که کاریکاتور و کارتون از چه جنسی است و چگونه به فرهنگ و لایه‌های زیرین آن مرتبط می‌شوند و می‌تواند گفتمان‌ سازی کند، خاطرنشان ساخت: در ظاهر کاریکاتور و کارتون برای شوخی و تفریح خلق می‌شود اما در باطن برخلاف بسیاری از نشانه‌ها، یک نشانه دوگانه است با دو دال و دو مدلول. یک دال و مدلول ظاهری و دیگری دال و مدلول باطنی. نه‌تنها دو مدلولی است، بلکه چند مدلولی هم می‌تواند باشد. به‌طور مثال علاوه بر مدلول خودش، دارای مدلول تصویری، فرهنگی و اجتماعی هم باشد.

وی افزود: کاریکاتور و کارتون، شدیداً به موقعیت جامعه و بافت جامعه خود وابسته و نزدیک است. به لحاظ زمانی فوریت دار و فوریت بخش است و به لحاظ مکانی در اکثر موارد مکان‌مند است و بافت مکانی دارد، هرچند که می‌تواند یک مکان خیالی باشد.

کاریکاتور و کارتون، تولید موقعیت زبانی، هنری، اجتماعی و فرهنگی با فضای گفتمانی و تودرتو است

نشانه‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس بیان کرد: کاریکاتور از جمله نشانه‌هایی است که سوار بر یک بستر است که در بیشتر مواقع، بستر کاریکاتور، در خودش حضور ندارد بلکه باید در بافت و موقعیتی که زنده است آن را جست‌وجو کرد. کاریکاتور نیاز دارد که یک جزء را اغراق یا از هنجارش خارج گرداند و از طریق همین اغراق است که کاریکاتور و کارتون طنزآمیز می‌شود.

وی در ادامه افزود: کاریکاتور و کارتون، برخلاف بسیاری از نشانه‌های دیگر که یک غایب را حاضر می‌کند، حاضری را دوباره حاضر می‌گرداند، هرچند به‌صورت باز پردازی اما در این قسمت خلاقیت به میدان می‌آید. شعیری با اشاره به این‌که برخلاف بسیاری از هنرهای دیگر، کاریکاتور هنر سرعت‌مندی است؛ افزود این رسانه هنری به لحاظ زمانی، نباید خود را از بسترش دور کند و در غیر آن صورت به وجه ادبی، استعاره‌ای و خلاق نزدیک می‌شود. ایشان ادامه داد: کاریکاتور و کارتون می‌تواند، یک امر اجتماعی یا یک روایت طولانی را به‌صورت یک نظام نشانه‌ای فشرده دربیاورد.

این استاد دانشگاه خاطرنشان ساخت: از لحاظ نشانه‌ای، کاریکاتور و کارتون، نشانه آیکونیک انتزاعی و یا نشانه تفسیری است. هرچند که به دنبال متقاعد کردن نیست، اما از مخاطب خود انتظار تفکر در مورد موضوع خودش را دارد. کاریکاتور یک آیکون انتزاعی است، اما نه آیکونی عینی و مسلم و به همین دلیل هم طنزآلود است. درعین‌حال کاریکاتور و کارتون نسبت به آن‌ چیزی که بیان می‌کند و موضوع خود، تعهد و ضمانت واقع‌نمایی ندارد و می‌تواند شکل و ساختار گسیخته داشته باشد.

وی با اشاره به این‌که اهمیت کاریکاتور و کارتون در رخدادی یا حادثه‌ای بودن آن است، ابراز کرد: در بحث هنر، دو زمان وجود دارد. یکی زمان منیت (زمان من) و دیگری زمانی که بافت اجتماعی آن دارد.

شعیری ادامه داد: کاریکاتور و کارتون هم باید رمز پردازی کند و هم رمزگشایی کند، حادثه‌ای را در قالب رمزگانی خود بیان می‌کند اما درعین‌حال از آن موضوع رمزگشایی هم می‌کند.

وی در خصوص کارکردهای کاریکاتور و کارتون گفت: کاریکاتور و کارتون به‌نوعی باعث تخلیه روانی در جامعه است چراکه در خود نوعی تسکین جمعی را دارد و به‌عنوان مسکنی برای جامعه عمل می‌کند بر همین اساس سلامت روانی جامعه می‌تواند در کاریکاتور نهفته باشد، چراکه درصورتی‌که یک فشار روانی وجود داشته باشد، با کاریکاتور و کارتون، این فشارها کمتر می‌شود.

شعیری در ادامه افزود: کاریکاتور و کارتون، به‌طور کامل یک گفتمان نیست و به‌تنهایی کامل نیست، برای فهم آن همواره به اطلاعاتی احتیاج داریم که در خود کاریکاتور حضور ندارد. کاریکاتور و کارتون نوعی دگردیسی است. اشکالی شکل می‌گیرد و پس‌ازآن مفهومی در راستای تائید و یا تکمیل مفهومی ساخته می‌شود.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: کاریکاتور قابلیت ایجاد و تولید نماد را دارد. برای شکل‌گیری نماد، باید فرهنگ‌سازی صورت بگیرد و باید رفته‌رفته، قدرتی را جذب کند تا به یک باور ملی تبدیل شود. باید در نظر داشت که هرکسی می‌تواند نشانه‌ای را تولید کند، اما در خصوص نماد به این صورت نیست، چراکه نماد باید رد اذهان مردم تثبیت شود.

وی در خصوص معناسازی کاریکاتور و کارتون اضافه کرد: از منظر بلاغت و صنایع ادبی نیز کاریکاتور و کارتون بسیاری از ارجاع‌های ادبی همچون کنایه، جناس، ایهام، تشبیه، استعاره و غیره را در خود دارد و از آن‌ها برای انتقال مفاهیم خود استفاده می‌کند. رابطه متن و تصویر در کاریکاتور و کارتون نیز به انواع مختلفی از جمله هم‌پوشانی، تفسیری، تکمیلی، شناختی، پارادوکسی، تطابقی، استعاره‌ای، انتقادی و نیز ارجاعی شکل می‌گیرد.